पृथ्वी प्रदक्षिणा १०

ग्रेटा थंबर्ग ही सोळा वर्षांची ‘अस्पर्जर सिंड्रोम’ने आजारी असणारी, काही वर्षांपूर्वी नराश्याच्या गत्रेत लोटली गेलेली, गरजेपुरती बोलणारी मुलगी सध्या शाळा बुडवून शाळेबाहेर आंदोलन करते आहे. तिला जे वाटते ते ठणकावून सगळ्यांना सांगते आहे. बरं ज्या कारणासाठी ती हे आंदोलन करते, ते तिच्या एकटीच्या संदर्भातले नाही. किंवा शाळेच्या वा फक्त तिच्या गावच्या संदर्भातलेही नाही. तिचा आंदोलनाचा जोर बघून हे लोण जगभर पसरत चालले आहे. तिला ‘युनो’ मध्येच नव्हे, तर अनेक ठिकाणी बोलायला बोलावलं जात आहे.

ग्रेटा थंबर्ग स्वीडनमधली असून तापमानवाढ कमी करण्यासाठी स्वीडन सरकारने योग्य ती पावले उचलावीत या मागणीसाठी गेल्या काही महिन्यांपासून आंदोलन करत आहे. तिने मागील वर्षी कार्बन उत्सर्जन, त्यामुळे होणारी तापमानवाढ, या संदर्भातला  एक व्हिडीओ पाहिला आणि तिच्यावर त्याचा खूप परिणाम झाला. स्वीडन सरकारने कार्बन उत्सर्जन कमी करावे म्हणून ती प्रयत्नशील आहे. त्याचाच एक भाग म्हणून ती शाळेच्या वेळेत तिथल्या संसदेच्या बाहेर बसायची. स्वत:पासून सुरुवात करून मगच लोकांना सांगावे यासाठी ग्रेटा स्वत: ‘व्हेगन’ झाली त्याचबरोबर ती विमान प्रवास शक्य तेवढा टाळते.

‘अस्पर्जर्स सिंड्रोम’ म्हणजे स्वमग्नतेच्या जवळ जाणारा आजार. यामध्ये पीडित व्यक्ती एकच गोष्ट वारंवार करते. त्या गोष्टीवरून ती तिचे लक्ष हरवू देत नाही. अशा लोकांना समाजात वावरताना, थोडय़ा अडचणी येतात. ग्रेटा सांगते, माझ्या आजारामुळे मला मी वेगळी असल्याची जाणीव झाली आणि त्यामुळेच आपण काही करू शकतो हेसुद्धा लक्षात आले. आपण सगळे जण त्रस्त आहोत या तापमानवाढीमुळे, याचे परिणाम आपण भोगत आहोत, त्यामुळे याच्यावरची उपाययोजना आपणच शोधून काढली पाहिजे. त्याचबरोबर सगळ्या देशांनी पॅरिस ठरावानुसार कार्बन उत्सर्जनाचे प्रमाण कमी केलेच पाहिजे. हे ती ठासून सांगते. तापमानवाढीचे परिणाम आपल्यालाही दिसायला लागलेत. पश्चिम महाराष्ट्रात ४२-४३ चा आकडा ओलांडणारा काटा, किंवा विदर्भात ४६-४७ डिग्री नोंदवले जाणारे तापमान या सगळ्याचा अगदी गांभीर्याने विचार झाला पाहिजे. ग्रेटासारखा विचार करून स्वत:पासून सुरुवात करत आपणही कृतिशील बनले पाहिजे.

त्याचबरोबर समाज म्हणून एकत्र येऊनही आपण काही बदल घडवून आणूच शकतो. फिनलंडमधील १० हजार वस्तीच्या ‘ली’ या गावाने जगातील पहिले झिरो वेस्ट गाव बनण्याचे ठरवले आहे. त्याचाच भाग म्हणून २००७-२०१५ या आठ वर्षांत त्यांनी

गावातले कार्बन उत्सर्जन निम्म्यावर आणले. या गावात पेट्रोल, डीझेल, केरोसीन, कोळसा हे काहीच वापरले जात नाही. थर्मल एनर्जी, विंड एनर्जी, सोलार एनर्जी यासारख्या कमी उत्सर्जन करणाऱ्या गोष्टींचा वापर केला जातो. मुले शाळेतच नव्हे तर घरीसुद्धा सगळी उपकरणे बंद आहेत ना, फक्त गरजेच्या वेळीच चालवली जात आहेत ना, याची खातरजमा करतात. या पूर्ण चळवळीमध्ये विद्यार्थाचा मोठा सहभाग आहे.

ग्रेटा असो नाही तर ही फिनलंडमधली मुलं, त्यांना या पृथ्वीवर त्यांचं भविष्य हवं आहे. ते सुखकर असावं म्हणून ते शक्य त्या सर्व पद्धतींनी प्रयत्न करत आहेत. तापमानवाढ काही फक्त स्वीडन, फिनलंडपुरती मर्यादित नाही. आपणही या अशा प्रयत्नांना साथ दिली पाहिजे. वैयक्तिक पातळीवरून प्रयत्न सुरू करून नंतर सरकारकडेदेखील याचा पाठपुरावा केला पाहिजे. महाराष्ट्रातल्या निवडणुका संपल्या, पण दुर्दैवाने एकाही पक्षाच्या, उमेदवाराच्या जाहीरनाम्यात वातावरण बदलाचा, किंवा तापमानवाढीचा मुद्दा नव्हता. यावरून आपण या विषयाबद्दल किती उदासीन, अनभिज्ञ आहोत हेच प्रतीत होते. आज काही पावले उचलली तर उद्याचा दिवस बघायला मिळेल. त्यामुळे आज आत्ता ताबडतोब सुरुवात करण्याची गरज आहे. आपल्याच साठी.

जागतिक गणितज्ञ ‘मरियम’ दिवस

१२ मे २०१९ हा दिवस तसा खासच म्हटला पाहिजे. १२ मे हा दिवस यापुढे दर वर्षी ‘जागतिक स्त्री-गणितज्ञ दिवस’ म्हणून साजरा करण्यात येणार आहे. वर्षांतले ३६५ दिवस असताना हाच दिवस का निवडला, तर १९७७ मध्ये याच दिवशी मरियम मिर्झाखानी इराणमध्ये जन्मली होती. इराणमधला उठाव अगदी भर बहरात असताना मरियम जन्मली खरी, पण तिच्या सुदैवाने ती शाळेत जाईपर्यंत युद्धाचे ढग मागे सरले होते. मरियमचे आई-वडील दोघेही खुल्या विचारांचे होते.

मरियमला तेहरानच्या चांगल्या शाळेत सहज प्रवेश मिळाला. तिथेच तिची रोया बेहेश्तीशी ओळख झाली आणि या जोडगोळीने इराणला अनेक बहुमान मिळवून दिले. शाळेजवळच्या पुस्तकांच्या दुकानातून या दोघी नेहमीच पुस्तक मिळवून वाचायच्या, तेव्हा मरियमला वाटायचं ती लेखिकाच होणार, त्यात तिच्या शाळेतल्या शिक्षिकेने तिला गणितात गती नाही हे सांगितले, त्यामुळे मरियमनेदेखील ‘आपल्याला गणित येत नाही’ अशीच खुणगाठ मनाशी बांधली. पण तिच्या आणि गणिताच्या सुदैवाने पुढच्या वर्षीच्या शिक्षकाने तिच्या मनातली ही भीती कायमची दूर केली आणि तिला गणित शिकण्यास प्रवृत्त केले. शाळेच्या मुख्याध्यापिकांनीदेखील या मुलींना प्रोत्साहन दिले. त्यानंतर मरियम आणि रोया या दोघींनी ‘इंटरनॅशनल मॅथेमॅटिक्स ऑलिम्पिक’मध्ये सलग दोन वर्षे सुवर्ण आणि रौप्य पदक जिंकले. तेहरानमध्ये गणितातली पदवी घेत असतानाच मरियमने नामांकित जर्नल्ससाठी शोधनिबंध लिहिले होते. त्यामुळे पदवीनंतर तिला हार्वर्डला पीएच.डी.साठी प्रवेश न मिळता तर विशेष होते. तिथे ही तिने वक्र पृष्ठभागावरच्या दोन बिंदूंमधील सर्वात कमी लांबीचा रेषाखंड (जिओडेसिक) मोजण्याच्या पद्धतीवर संशोधन केले होते. त्यामुळे जिओडेसिकची सोपी मोजमापाची समीकरणे, त्यांचे परस्परसंबंधदेखील जगासमोर आले.

अशी अनेक न उलगडलेली समीकरणे सोडवत असतानाच २०१३ मध्ये मरियमला स्तनाच्या कर्करोगाचे निदान झाले. ‘हे अवघड गणितही आपण सोडवू शकू’ या आत्मविश्वासाने तिने उपचार आणि संशोधन दोन्ही सुरूच ठेवले. २०१४ मध्ये ‘जागतिक गणित संघटने’चे दर चार वर्षांनी एकदा भरणारे संमेलन सेऊल इथे भरले होते. याच संमेलनात मरियम मिर्झाखानी ही ‘फिल्ड मेडल’ मिळवणारी पहिली स्त्री आणि इराणी व्यक्ती ठरली. (याच संमेलनात मंजुळ भार्गव या भारतीय वंशाच्या पण कॅनडाच्या रहिवासी असलेल्या गणितज्ज्ञालादेखील पुरस्कार मिळाला होता.) केमोथेरपी सुरूच होती पण तरीही ही एक ऐतिहासिक घटना असल्यामुळे मरियम तिथे गेली खरी, पण फार मोकळेपणाने बोलू वा सहभागी होऊ शकली नाही. दुर्दैवाने २०१६ मध्ये तिचा कर्करोग यकृतापर्यंत पसरला आणि १४ जुलै २०१७ ला मरियमचे निधन झाले. त्यानंतर इराणमधील वृत्तपत्रांनी चक्क शिरस्ता मोडून मरियमचे बिना स्कार्फचे फोटो छापले. हा खूप मोठा बदल होता.

मरियमचे शोध निबंध कायम उपलब्ध असतीलच पण तरीही तिच्या स्मृतिप्रीत्यर्थ म्हणून तिचा जन्मदिवस ‘जागतिक स्त्री गणितज्ञ दिवस’ म्हणून साजरा करावा ही अनेकांची विनंती ‘इंटरनॅशनल सायन्स कौन्सिल’ने मान्य केली. त्यामुळेच २०१९ पासून उद्याचा, १२ मे हा दिवस ‘जागतिक स्त्री गणितज्ञ दिवस’ म्हणून साजरा करण्यात येणार आहे. मनात इच्छा असेल, विश्वास असेल तर काहीही शक्य आहे हे मरियमने तिच्या अवघ्या ४० वर्षांच्या आयुष्यात दाखवून दिले. अशा अनेक मरियम समोर येवोत. हीच मरियमला खरी श्रद्धांजली ठरेल.

आई-लेक आणि सोशल मिडिया

नुकताच ‘माव्‍‌र्हल्स’चा ‘अव्हेंजर’ मालिकेतला शेवटचा चित्रपट सगळीकडे प्रदर्शित झाला. ग्विनथ पाल्ट्रो या अभिनेत्रीने ‘माव्‍‌र्हल्स’ मालिकेत याआधीही काम केले आहे. पण काही दिवसांपूर्वी ही अभिनेत्री दुसऱ्याच कारणासाठी चच्रेत होती. ग्विनथची मुलगी अ‍ॅपल १४ वर्षांची आहे. या वर्षांच्या सुरुवातीला दोघी माय-लेकी फिरायला गेल्या होत्या. सध्याच्या परंपरेला जागत ग्विनथने तिचा आणि लेकीचा सेल्फी घेतला. सेल्फी नुसता फोनमध्ये असून चालत नाही, तो कोणत्या तरी सोशल मीडिया साइटवर टाकावासुद्धा लागतो, या मंत्राला जागत तिने तो फोटो ‘इंस्टाग्राम’वर टाकला. काही क्षणांतच तिच्या मुलीने, अ‍ॅपलने, त्या फोटो खालीच लिहिले, ‘आई, आपलं याबद्दल बोलणं झालं होतं. माझ्या संमतीशिवाय तू माझे फोटो टाकणार नव्हतीस.’

तसे बघायला गेले तर जवळपास प्रत्येक घरात होणारा हा संवाद होता. काहींना कदाचित अ‍ॅपलचे वागणे उद्धट वाटू शकते, पण जर चौदा वर्षांच्या सर्वसामान्य मुलीचा विचार केला तर त्यात चुकीचे असे काहीच नाही. तिला स्वत:चे खासगी आयुष्य जगासमोर मांडावेसे वाटत नसेल. ती तिची इच्छा आहे. केवळ आई-वडील सेलिब्रिटी आहेत म्हणून तिला ते स्टारडम नकोही असेल. तिची अशी काही मते नक्कीच असणार आणि त्यामुळेच तिने तिला जे वाटते ते स्पष्टपणे तिथे मांडले. या निमित्ताने आई-वडील आणि मुलांचे सोशल मिडियावरील संबंध या अनुषंगाने खूप चर्चा झाल्या. त्या पोस्टवर अनेक जणींनी ‘आम्ही एकटय़ाच नाही आहोत हे आज कळलं’ अशा अर्थाच्या प्रतिक्रिया टाकल्या. आपल्याकडे देखील अनेक मुले आई-वडिलांना त्यांच्या प्रोफाईलला फॉलो करू देत नाहीत, ते खासगी ठेवतात. यामागची प्रत्येकाची कारणे वेगळी असतात.

चौदा वर्षे वय म्हणजे अडनीडंच त्यामुळे खूप गोंधळ उडत असतो या मुलांचा. मुले / मुली भांबावून गेलेले असतात. त्यांना त्यांच्या मर्जीने आयुष्य जगायचे असते, स्वत:ची ओळख तयार करायची असते. अमक्याची मुलगी, बहीण, ही ओळख पुसायची असते. कदाचित त्याच भावनेतून अ‍ॅपलने आईला तसे रोखठोक सुनावले असेल. किंवा कदाचित काही वेगळे कारणही असू शकेल. पण ‘आपली आई सेलिब्रिटी आहे याआधी ती आपली आई आहे, त्यामुळे तिच्यावर आपला हक्क आहे’ हेच अ‍ॅपलने तिच्या प्रतिक्रियेतून दाखवले. उद्या अमेरिकाप्रेरित ‘मदर्स डे’ आहे. जिच्यावर आपण प्रेम करतो तिच्यावर आपण हक्क सांगतो, त्यामुळेच लेकीने सांगितले ‘टाकू नकोस’ तरी आईने फोटो टाकला. नंतर लेकीने त्यावर जाब विचारल्यावर, पण यात तर तुझा चेहरादेखील दिसत नाही म्हणत आईने तिला आश्वस्त केले. आई-मुलीचे नाते असेच खटय़ाळ असते. कोणास ठाऊक उद्या ग्विनथबरोबरचा दुसरा एखादा फोटो अ‍ॅपलच टाकेल आणि ‘हॅपी मदर्स डे-वर्ल्डस् बेस्ट मॉम’ म्हणेल!

आईला तिची मुलं कधीच मोठी झाली आहेत असे वाटत नाही, आणि मुलांना ‘आई आपल्याला कधी समजवायचे थांबवेल’ असे वाटेल तोपर्यंत सगळे काही आलबेल आहे असे समजायचे.

लोकसत्ता, चतुरंग, पृथ्वी प्रदक्षिणा, ११ मे २०१९  

(स्रोत – इंटरनेटवरील जागतिक वृत्तविषयक विविध संकेतस्थळे)