पृथ्वी प्रदक्षिणा ११

आपण एखाद्या कपडे विकणाऱ्या वेबसाइटला जेव्हा भेट देतो, तेव्हा ते कपडे घालणाऱ्या मॉडेल्स दिसत असतात. चेहरा तोच असतो, पण अंगावरचे कपडे वेगवेगळे असतात. त्यामुळे अनेकदा ‘ही फोटो शॉपची करामत तर नाही ना’ असेच वाटते. पण चीनमधल्या ‘तावबाव’ या कपडय़ांच्या अग्रगण्य वेबसाइटसाठी काम करणाऱ्या तिआनतीन आन या मॉडेलने मात्र या फोटोमागचे वेगळेच वास्तव तिच्या मुलाखतीत सांगितले.

जवळजवळ दहा वर्षे मॉडेलिंगमध्ये संघर्ष केल्यावरही चांगल्या ठिकाणी काम करण्याची संधी काही तिला मिळेना. त्यानंतर मात्र तिने थोडा अधिक अभ्यास केला, आणि जास्त वेगाने कपडे कसे बदलता येतील, लवकर-लवकर वेगवेगळ्या पोझ कशा देता येतील याचा अभ्यास केला आणि त्यानंतर वर्ष-दीड वर्षांतच तिला ‘तावबाव’मध्ये काम मिळाले. पण हे काम तिच्या वयाच्या स्त्रियांसाठीच्या कपडय़ाचे नव्हते तर मध्यमवयीन, ज्येष्ठ स्त्रियांसाठीचे होते. काम मिळत होते म्हणून तिआनतीनने हे काम घेतले. ती सांगते, ‘‘फोटो काढत असताना माझे हात, चेहऱ्यावरचे हावभाव आधीच ठरवले असतात, अगदी त्याच क्रमाने मी प्रत्येक वेळी करते, डोळे बिलकूल मिचकावत नाही. पहिले हात पोटावर, मग गळ्यापाशी, नंतर तळवा गालावर, त्यानंतर कपाळावर, अशा माझ्या हालचाली ठरलेल्या असतात. त्यामुळे वेळ बिलकूल वाया जात नाही. आम्हाला मिळणारे कामाचे पैसे आम्ही एका दिवसात किती कपडय़ांसाठी फोटो काढले आहेत यावर अवलंबून असतात.’’  ‘‘माझ्यापेक्षा जलद गतीने कपडे बदलणारी, फोटो काढून घेणारी मला तरी माहीत नाही,’’ असे तिआनतीन अभिमानाने सांगते. याचे कारण तिने एका दिवसात ४८५ कपडे बदलून फोटो काढून घेतलेले आहेत. दोनदा कपडे काढण्या-घालण्यात दमणाऱ्या अनेक जणी आपल्या आसपास असतात, तेव्हा ४८५ वेळा ही फक्त कल्पनाच केलेली बरी!

मॉडेलिंग या क्षेत्राचे आजही अनेकांना आकर्षण असते. पण या क्षेत्रात फक्त चांगले दिसून नाही भागत, त्यासोबत स्वत:चे स्थान निर्माण करण्यासाठी चपळ, चतुर देखील असावे लागते, क्वचित एखाद्या रोबोट्सारखे तेच ते सतत करावे लागते, पण आपण केलेल्या कामाचा आनंद मिळत असतो तोवर दिवसातून ४८५ कपडे बदलण्याचा कंटाळा येत नाही तर अभिमान वाटतो.

इको फॅशन

समाजमाध्यमांचा परिणाम म्हणून आता जगातली कोणतीही फॅशन अगदी हाताच्या एका बोटावर आली आहे. एक क्लिक केले की ती आपल्यासमोर उलगडते. फॅशनचीपण एक स्वत:ची अशी गंमत असते, ‘पृथ्वी गोल आहे’ या संकल्पनेसारखीच फॅशनही गोलच फिरत असते, काही वर्षांनी परत तिथेच येऊन थांबते. जुनाट वाटणारी नऊवारी आता एकदम स्टाइल आयकॉन झाली आहे, फुगीर बाह्य़ा परत ‘इन’ झाल्या आहेत. अशा अनेक गोष्टी सांगता येतील. पूर्वी आणखी एक गोष्ट व्हायची. घरात, आजूबाजूला अनेक जण असल्यामुळे कपडे एकीकडून दुसरीकडे अगदी सहजगत्या प्रवास करायचे. त्यामुळे ताईचे कपडे अक्काला, अक्काचे कपडे छोटीला आणि त्यानंतर शेतावरच्या मुलीला. कपडे लहान झाले म्हणून लगेच टाकून देण्याऐवजी दुसरे वापरायचे. बरं ‘दिसायला चांगले’पेक्षा टिकाऊ, दणकट कपडे घेण्याकडे कल असल्यामुळे कपडे टिकायचेदेखील. मग कधी-कधी आईच्या / आजीच्या जुन्या साडीचे कपडेदेखील शिवले जायचे. हे सगळे लिहायचे कारण म्हणजे ब्रिटनमधली एक फॅशन डिझाइनर , लिंडा थॉमस. तिची ओळख आहे, ‘इको डिझाइनर’. लिंडाचं वेगळेपण म्हणजे ती खूप वेगवेगळ्या पद्धतीने जुने कापड, डिफेक्टिव्ह कापड किंवा लोकांनी फेकून दिलेल्या गोष्टी तिच्या डिझाइनमध्ये वापरते.

लिंडाने ‘हॅलोविन’च्या दिवशी एक आगळा-वेगळा ड्रेस जगासमोर आणला होता. अनेकदा मासेमारी करताना नायलॉनच्या जाळ्या किंवा त्यांचे काही भाग समुद्रातच राहतात. किंवा मासेमार जुनी झालेली जाळी टाकून देतात. लिंडाने अशा टाकून दिलेल्या जाळ्यांमधून सुरेखसा ड्रेस तयार केला. ती सांगते, ‘‘हा ड्रेस शिवताना माझी बोटंसुद्धा त्यात अडकत होती. गरीब बिचाऱ्या समुद्रातल्या जीवांचे काय होत असेल?’’ व्हेलच नव्हे तर इतर माशांच्या पोटातदेखील मोठय़ा प्रमाणावर प्लास्टिक आणि तत्सम सागरी कचरा मिळण्याचे प्रमाण खूप वाढले आहे. या सगळ्याबाबत जागृती व्हावी म्हणून तिने हा ड्रेस शिवला होता. असाच तिने एक फुग्यांचा ड्रेस शिवला होता. हेलियमचे फुगे मुलांनाच काय मोठय़ांनासुद्धा भुरळ पाडतात. पण हे वर गेलेले फुगे कधी तरी खाली येणारच. तेव्हा त्यांचे काय? ते निव्वळ कचरा होऊन जातात. लिंडाने अशाच खाली आलेल्या, हवा गेलेल्या फुग्यांचा एक ड्रेस शिवला. या ड्रेसचे नाव तिने ठेवले होते ‘९९ डेड बलून्स’. ‘फुगे फुगवा पण ते आकाशात सोडून देऊ नका. ते सांभाळा. जर तुम्ही ते सोडून दिले तर ते कुठे तरी दुसरीकडे जातील, नंतर त्याचा कचरा होईल. तो कोण साफ करेल? त्यामुळे असा कचरा होऊ नये म्हणून आपण प्रयत्न केले पाहिजेत,’ हे तिचे मत तिने त्या ड्रेसद्वारे मांडले होते. असाच आणखी एक आगळा-वेगळा ड्रेस तिने तयार केला होता. तो होता तब्बल

२२ मल लांबीचा. हा ड्रेस तिने कशापासून बनवला होता, तर सìफगसाठी वापरलेल्या सर्फ बोर्डवरच्या प्लास्टिकपासून. अनेकदा अनेक जण समुद्रकिनाऱ्यावर फिरायला येतात, सìफगसाठी बॉडीबोर्ड्स घेतात. नंतर ते टाकून देतात. त्याचे वरचे कव्हर मग तसेच तिथेच त्या समुद्रकिनाऱ्यावर कुजत राहते. यामुळे फक्त समुद्रकिनारेच नाही तर पर्यावरणाची खूप मोठी हानी होते. या सगळ्याकडे लक्ष वेधण्यासाठी तिने अशा टाकून दिलेल्या कापडांचा ड्रेस शिवला. लिंडा अनेकदा डिफेक्टिव्ह किंवा जुने कापड, नवीन कपडे शिवतानासुद्धा वापरते.

केवळ लिंडाच नव्हे, पण सगळीकडे वापरलेले चांगले कपडे परत वापरण्याचीदेखील एक नवीनच टूम आली आहे. पूर्वी फक्त जुन्या बाजारात असे वापरलेले कपडे मिळायचे किंवा बोहारणी हे जुने कपडे घेऊन जायच्या. आता बोहारणी खूप कमी झाल्यात आणि जुन्या बाजारातल्या किमतीत नवीन कपडे मिळतात. त्यामुळे जुन्या बाजारातल्या कपडय़ांचे ग्लॅमर खूपच कमी झाले आहे. अमेरिकेत अशी जुनी कपडे विकणारी दुकाने/ वेबसाइट्सदेखील आहेत. भारतातदेखील जुने कपडे खास करून जुन्या साडय़ा विकणाऱ्या / विकत घेणाऱ्या अनेक जणी आहेत. अशा साडय़ांच्या विक्रीला ‘रीहोमिंग’ असे एक गोंडस नावदेखील वापरतात. अर्थातच कपाटात पडून राहणाऱ्या साडय़ांना अशा प्रकारे हवादेखील लागते. एकूणच काय, नवे असो वा जुने, किंवा जुन्यातून तयार केलेले नवे, कपडे हा कायम स्त्रियांचा जिव्हाळ्याचा विषय राहिलेला आहे.

आईपण नाकारताना..

जग दिवसेंदिवस विरोधाभासाने भरून जात आहे, म्हणजे चैनीच्या नवनव्या गोष्टी वाढत असतानाच दुसरीकडे ‘मिनिमलीस्ट’ लोकांची संख्यासुद्धा वाढत आहे. झाडं कापून, शेतं कमी करून घरे, इमारती बांधल्या जात आहेत, तर दुसरीकडे अनेक उच्चशिक्षित लोक शेतीकडे वळत आहेत, अगदी तसाच काहीसा विरोधाभास २५ वर्षांपूर्वी सुरू झालेल्या ‘विश्वपालक दिवस’ आणि ‘बर्थस्ट्राईकर्स’मध्ये दिसत आहे. मुलांचा दिवस असतो तसाच पालकांचा दिवस का असू नये, या भूमिकेतून १९९४ पासून १ जून हा ‘विश्वपालक दिवस’ म्हणून साजरा केला जातो. मात्र आई-बाबा ही काही फक्त उपाधी नसते, ती एक जबाबदारी देखील असते, त्यामुळे केवळ जन्माला घालायचे म्हणून मुलं जन्माला का घालायची हा प्रश्न विचारणाऱ्या ‘बर्थस्ट्राईकर्स’ची संख्या वाढते आहे. ब्लाथ पेपिनो ही या चळवळीच्या प्रणेत्यांपैकी एक आहे.

दिवसेंदिवस हवेचे प्रदूषण वाढत आहे, नानाविध प्रकारचे पर्यावरणीय प्रश्न जटिल होत चालले आहेत. तापमानवाढीचा प्रश्न अधिकच बिकट होत चालला आहे. त्यामुळे अनेक प्रगत देशांमधल्या जोडप्यांनी, खासकरून स्त्रियांनी मूल जन्माला घालायचे नाही असे ठरवले आहे. या जगात खूप माणसे आहेत त्यात अजून एकाची भर कशाला, असा विचार करत ठरवून आईपण नाकारणाऱ्यांची संख्या वाढत आहे. ‘बर्थस्ट्राईकर्स’ असा हॅश टॅग वापरून अनेक जणी या मोहिमेला पाठिंबा देत आहेत. त्यातल्या अनेकींचे म्हणणे आहे, ‘हे जग सुंदर राहिलेले नाही, मग आम्ही का एका जिवाचे भविष्य धोक्यात घालायचे?’ ‘व्हेगन’ होणारे अनेकजण देखील कार्बन उत्सर्जन कमी करण्यासाठी म्हणून मूल जन्माला घालायचे नाही असे ठरवतात. अगदी क्वचित काहीजणी सांगतात, की त्यांना आई होण्याची आंतरिक उर्मी नाही म्हणून त्या या समूहात आलेल्या आहेत, पण बहुतांश जणींचे भविष्यकाळातले दुष्काळ, पूर, तापमान वाढ, युद्ध यामुळे हे जग राहण्यायोग्य नसेल यावर एकमत आहे. आपल्या जिवाचा अंश केवळ आपल्याला हवा म्हणून जन्माला घालणे हा स्वार्थ आहे, असे यातील काहींचे म्हणणे आहे. अनेकींनी हा निर्णय त्यांच्या साथीदाराला सांगून त्याचीसुद्धा सहमती मिळवलेली आहे. यातल्या काही जणींनी मूल दत्तक घेतले आहे, तर अनेकींनी जर त्यांना भविष्यात मूल असावे असे वाटले तर आपण त्यावेळी मूल दत्तक घेऊ असे सांगितले आहे. अमेरिका युरोपमध्ये अशा समविचारी लोकांचे समूह मोठय़ा संख्येने तयार होत आहेत. आपल्याकडे देखील अशा विचार करणाऱ्या स्त्रियांची, जोडप्यांची संख्या वाढत आहे.

मातृत्व ही स्त्रियांसाठी अगदी खास गोष्ट असते. कारण नवनिर्मितीची क्षमता निसर्गाने फक्त त्यांनाच दिलेली असते. असे असूनही काहीजणी डोळसपणे पृथ्वीचा, मनुष्यजातीचा विचार करून हे मातृत्व नाकारत आहेत. ही सगळ्यांना जमणारी, पटणारी गोष्ट नाही, पण किमान त्या ज्या कारणांसाठी हे करत आहेत ते समजून घेऊन आपण सगळ्यांनीच त्यासाठी आपल्या परीने शक्य तेवढे प्रयत्न करून कार्बन उत्सर्जन कमी केले तर पुढच्या पिढीचा देखील ‘पृथ्वी सुंदर आहे’ यावर विश्वास बसेल.

लोकसत्ता, चतुरंग, पृथ्वी प्रदक्षिणा, २५ मे २०१९

(स्रोत : इंटरनेटवरील जागतिक वृत्तविषयक विविध संकेतस्थळे)