पृथ्वी प्रदक्षिणा ८

मर्द को दर्द नही होता’ अशा नावाचा एक चित्रपट नुकताच येऊन गेला, त्याच धर्तीवर ‘औरत को (भी) दर्द नही होता’ असे म्हणायची संधी स्कॉटलंडमधल्या जो कॅमेरॉन यांनी दिली आहे.

स्त्री काय किंवा पुरुष काय, शारीरिक वेदना या होतातच. प्रत्येकाची वेदना सहन करण्याची क्षमता वेगळी असू शकते. त्यातही स्त्रियांना लहानपणापासून वेदना सहन करणे म्हणजे स्त्रीत्व जपणे असे भ्रामक शिक्षण दिले जात असते. त्यामुळे कितीही त्रास झाला तरी तोंडातून चकार शब्द न काढणाऱ्या स्त्रियांबद्दल कौतुकाने बोलले जाते. पण कॅमेरॉनची गोष्ट जरा हटकेच आहे.

स्कॉटलंडमध्ये राहणाऱ्या जो कॅमेरॉन यांना वयाच्या ६५ व्या वर्षांपर्यंत आपण वेगळ्या आहोत याची जाणीवही नव्हती. त्यांच्या हातावर एक शस्त्रक्रिया केली आणि त्यानंतर डॉक्टरांनी त्यांना सांगितले की तुम्हाला त्रास होईल, दुखेल तेव्हा सांगा, आम्ही वेदनाशामक गोळ्या देऊ. तेव्हा त्या ठामपणे म्हणाल्या, ‘‘छे , मला त्या वेदनाशामक गोळ्यांची गरजच भासणार नाही.’’ डॉक्टर त्यांच्या उत्तरावर चकित झाले पण तरीही त्यांनी प्रतिवाद केला नाही. शस्त्रक्रियेनंतरही त्यांनी खरेच वेदनाशामक गोळी मागवली नाही तेव्हा मात्र डॉक्टर चक्रावले आणि त्यांनी त्यांची तपासणी करायची ठरवली. त्यावेळी जो कॅमेरॉनने सांगितले की तोपर्यंत त्यांनी कधीही वेदनाशामक औषधे घेतलेली नाहीत. डॉक्टरांनी जेव्हा त्यांची पुढील तपासणी केली तेव्हा त्यांच्या लक्षात आले, कॅमेरॉन यांच्या जनुकांमध्ये थोडी ‘गडबड’ झालेली आहे. त्यामुळेच जो यांना वेदनेची जाणीवच होत नाही. जेव्हा डॉक्टरांनी त्यांना या गोष्टीची जाणीव करून दिली तेव्हा त्यांना त्यांच्या आयुष्यातल्या अनेक घटनांचा उलगडा झाला. लहानपणी त्यांचा हात मोडला होता आणि ते त्यांना कळलेदेखील नव्हते. जेव्हा त्या हाताच्या हालचाली विचित्र पद्धतीने होत असल्याचे त्यांच्या आईच्या लक्षात आले तेव्हा त्यांनी त्यावर उपचार करवले. मुलांच्या जन्माच्या वेळी देखील त्यांना वेदनांची जाणीव झालीच नाही. अनेकदा घरात काम करताना, कापले, भाजले तरीही त्यांना काहीच विशेष वाटत नाही. अनेकदा इस्त्री त्यांच्या हातावरून फिरली आहे, जोपर्यंत त्यांना ते दिसत नाही तोपर्यंत त्यांना त्याची जाणीव देखील होत नाही. या थोडय़ाशा वेगळ्या जनुकाला ‘सुखी जनुके’ किंवा ‘विसराळू जनुके’ म्हणतात.

जो कॅमेरॉन यांच्यावर आता खास संशोधन सुरू झालेले आहे. या जनुकांमुळे वेदना होत नाहीतच शिवाय माणसे जास्त आनंदी राहतात, त्यांना राग येत नाही. या जनुकीय बदलाचे आणखी काय परिणाम संभवतात यावर डॉक्टर आता संशोधन करीत आहेत. हे जनुकीय बदल कृत्रिमपणे घडवून आणता येऊ शकतील का याचाही अभ्यास सुरू झालेला आहे. आपण जरा विसराळू आहोत, गोष्टी नीट करू शकत नाही, असे आयुष्यभर वाटणाऱ्या जो कॅमेरॉन यांच्यासाठी त्यांचे ‘वेगळे’ असणे हा खास सुखद धक्का होता. असे अनुभव असणाऱ्या इतर स्त्री-पुरुषांनी देखील पुढे यावे म्हणजे हा अभ्यास अजून जास्त व्यवस्थित होईल, असे आवाहन त्यांच्यावर उपचार करणाऱ्या डॉक्टरांनी केले आहे.

वेदनांची जाणीव ही नैसर्गिक गोष्ट आहे असे आपण बोलून जातो, पण जो कॅमेरॉन यांच्यासारखी व्यक्ती या नियमाला अपवाद असतो हे दाखवून तो नियमच जणू सिद्ध करतात. प्रत्येक वेळी आपण निसर्गावर मात करण्याचा प्रयत्न करतो. निसर्ग आपल्यासमोर असे एखादे नवीन काही आणून ठेवतो तेव्हा अजूनही बरेच काही आपल्याला अज्ञात आहे, याची जाणीव होते. शेवटी अज्ञानाच्या जाणिवेतच तर पुढे जाण्याची, अधिक जाणून घेण्याची आस लपलेली आहे ना!

हुकलेला ‘स्पेस वॉक’

२९ मार्च २०१९ हा दिवस एक ऐतिहासिक दिवस होता होता राहिला. ८ मार्च हा दिवस ‘जागतिक महिला दिन’ म्हणून साजरा होतो, त्याचेच औचित्य साधून ‘नासा’ने त्यांच्या ‘इंटरनॅशनल स्पेस स्टेशन’वर असणाऱ्या चमूतल्या दोन स्त्री अंतराळवीरांना ‘स्पेस वॉक’ला पाठवायचे ठरवले होते. आजवर अनेक स्त्रियांनी ‘स्पेस वॉक’ केला आहे. २००६-२००७ मध्ये सुनिता विल्यम्सने केलेल्या ‘स्पेस वॉक’ची आठवण आजही ताजी आहेच. पण प्रत्येक वेळी ‘स्पेस वॉक’ करताना या स्त्री अंतराळवीरांबरोबर पुरुष सहकारी असतात.

मात्र २०१९ च्या सुरुवातीला ‘नासा’ने प्रयोग म्हणून एकाच वेळी दोन स्त्री अंतराळवीरांना ‘स्पेस वॉक’ला पाठवण्याचे ठरवले. डिसेंबर २०१८ मध्ये अ‍ॅन मॅक्लेनही ‘इंटरनॅशनल स्पेस स्टेशन’ (आयएसएस) मध्ये गेली आहे, ती अजूनही तिथेच आहे. तिच्यासोबत दोन पुरुष सहकारीदेखील आहेत. मार्च २०१९ मध्ये आणखी तीन जण ‘आयएसएस’मध्ये आले. यामध्ये ख्रिस्तिनाकोच ही स्त्री अंतराळवीरसुद्धा आहे. एकाच वेळी दोन स्त्रिया ‘आयएसएस’ मध्ये असल्याचा योग साधून ‘नासा’ने २९ मार्चच्या ‘स्पेस वॉक’ला या दोघींना पाठवण्याचे ठरवले होते. ‘आयएसएस’मध्ये एका वेळी जास्त लोक राहात नसल्यामुळे ‘स्पेस वॉक’साठी लागणारे सूट देखील मर्यादित होते. मीडियम, लार्ज आणि एक्स्ट्रा लार्ज याचे प्रत्येकी २ जोड होते. पण त्यातला एकच मध्यम आकाराचा टोरसो ‘स्पेस वॉक’ करण्यासाठी उपयुक्त आहे. अ‍ॅन मॅक्लेन हिने मोठय़ा आकाराचा तर ख्रिस्तिनाकोच हिने मध्यम आकाराचा सूट घालून २९ मार्चचा ‘स्पेस वॉक’ करण्याचे ठरवले होते. २२ मार्चला अ‍ॅन मॅक्लेन निक हेग बरोबर ‘स्पेस वॉक’ला गेली होती. तेव्हा तिने मध्यम आकाराचा सूट घालून हा वॉक केला तेव्हाच तिच्या लक्षात आले, मोठय़ापेक्षा आपल्याला मध्यम आकाराचा सूट  बरोबर बसणार आहेत. मोठे घातले तर मध्ये फट राहू शकत होती. म्हणजेच ही मोहीम असुरक्षित ठरू शकत होती. त्यामुळेच अ‍ॅन मॅक्लेनची निवड रद्द करत तिच्याजागी निक हेगलाच परत २९ मार्चच्या ‘स्पेस वॉक’ला पाठवण्याचे ठरवले गेले. २९ मार्चला ख्रिस्तिनाकोच हिने तिच्या आयुष्यातला पहिला ‘स्पेस वॉक’ केला. ही तिच्यासाठी नक्कीच खास गोष्ट होती. फक्त केवळ दोन स्त्रियांनी एकत्र ‘स्पेस वॉक’ करण्याची ख्रिस्तिना आणि अ‍ॅनची संधी हुकली.

ही मोहीम पूर्वनियोजित नव्हती त्यामुळे असे झाले असा ‘नासा’चा खुलासा होता, पण जगभरातून यावर आलेल्या प्रतिक्रिया मात्र वेगवेगळ्या होत्या. मोहीम घोषित केल्यानंतर त्याचे अनेकांनी स्वागत केले होते, तर ही मोहीम ‘या तांत्रिक’ कारणामुळे रद्द झाल्याने लगेच त्यावर नापसंतीची मोहोर देखील उमटवली होती. काही जणांनी याच्याकडे बघत ‘स्त्रियांनी पुरेशी खरेदी केली नाही तर काय होते’ अशीही

टिप्पणी केली. अनेक समाज माध्यमांवर यासंबंधाने ‘नासाकडे स्त्रियांसाठी पुरेसे स्पेस सूट नाहीत’ म्हणत तिरकस टिप्पणी केल्या गेल्या. काहींनी याची खिल्ली उडवली तर काहींनी ‘सुरक्षितता सगळ्यात महत्त्वाची असते’ म्हणत ‘नासा’ आणि अ‍ॅनच्या निर्णयाची पाठराखण केली.

पूर्वनियोजित नसल्यामुळे या मोहिमेत असा गोंधळ झाला. पण कदाचित ‘नासा’ त्यांच्या पुढच्या मोहिमेच्या वेळी ही गोष्ट नक्कीच लक्षात ठेवेल. ‘आयएसएस’मध्ये पुरेसे कपडे पाठवले जातील आणि दोन स्त्रिया एकमेकींचे हात धरून अंतराळात चालून इतिहासातले अजून एक मोठ्ठे पाऊल लवकरच टाकतील, हे निश्चित!

‘आबेल’ मिळवणाऱ्या कारेन

गणित हा विषय शाळेतच नाही तर शाळा सोडल्यावरसुद्धा अनेकांच्या मनात धडकी भरवतो. अजूनही कित्येकांच्या स्वप्नातला कर्दनकाळ बिचारा गणित हा विषयच असतो. त्यामुळेच की काय जगभरातल्या शास्त्रज्ञांना पुरस्कार देतानाही सर आल्फ्रेड नोबेल यांनी गणिताला लांबच ठेवले. सगळ्या आकडेमोडीची सुरुवात शून्यापासून झाली, पण त्या शून्याची भल्याभल्यांना जी धास्ती बसलेली आहे त्यामुळे ‘नोबेल’च्या तोडीचा ‘आबेल’ हा गणितातला पुरस्कार ‘नोबेल’ सुरू झाल्यानंतर जवळपास तब्बल शतकभराने सुरू झाला.

‘नोबेल’ पुरस्कार १९०१ मध्ये द्यायला सुरुवात झाली तेव्हाच गणितासाठी हा पुरस्कार नाही हे बघून गणितज्ञासाठी वेगळा पुरस्कार सुरू करण्याचे प्रयत्न नॉर्वे आणि स्वीडनमधल्या काही लोकांनी केले होते. मात्र ते सफल झाले नाहीत, मात्र २००२ मध्ये पुन्हा एकदा असे प्रयत्न झाले. त्याला नॉर्वे सरकारने सकारात्मक पाठिंबा दिला आणि २००३ पासून नील्स हेन्रिक आबेल्स या नॉर्वेच्या गणितज्ञाच्या स्मृतिप्रीत्यर्थ हे पुरस्कार द्यायला सुरुवात झाली. हे सगळे सांगण्याचे कारण म्हणजे हे पुरस्कार द्यायला सुरुवात झाल्यापासून पहिल्यांदाच, यंदा हा पुरस्कार एका स्त्रीला मिळालाय. अमेरिकेत ऑस्टिन विद्यापीठात अध्यापन करणाऱ्या कारेन उह््लनबेक (Karen Uhlenbeck ) यांना हा सन्मान यंदा मिळाला आहे. २१ मे रोजी नॉर्वेच्या राजाच्या हस्ते त्यांना हा सन्मान दिला जाईल.

उह््लनबेक या गेली चाळीसहून अधिक वर्षे गणित शिकवत आहेत. प्रिन्स्टन विद्यापीठाच्या त्या अभ्यागत प्राध्यापिका आहेत. त्याचबरोबर ‘इन्स्टिटय़ूट फॉर अ‍ॅडव्हान्स स्टडीज’शी देखील त्या संलग्न आहेत. तरुण संशोधकांना प्रोत्साहन देण्यासाठी, नव्या संशोधनाला चालना देण्यासाठी म्हणून ‘पार्क सिटी मॅथेमॅटिक्स इन्स्टिटय़ूट’ सुरूकरण्यात देखील त्यांचा मोलाचा सहभाग होता. १९९३ मध्ये त्यांनी इतर सहकाऱ्यांच्या मदतीने ‘इन्स्टिटय़ूट्स वुमेन अ‍ॅण्ड मॅथेमॅटिक्स प्रोग्रॅम’ (डब्ल्यूएएम) सुरू केली. उह््लनबेक यांना त्यांच्या भौमितिक विश्लेषण आणि गॉज थेअरीमधील खास योगदानाबद्दल हा पुरस्कार देण्यात आलेला आहे. कारेन यांचे संशोधन हे केवळ गणितातच नव्हे तर भौतिक शास्त्रात देखील उपयुक्त आहे.

संशोधन क्षेत्रासह अनेक नवनवीन क्षेत्रांमध्ये स्त्रिया झपाटय़ाने पुढे जात आहेत. त्यामुळेच गणितासारख्या विषयातदेखील अनेकजणी संशोधन करताना दिसतात. पण तरीही २००३ ला सुरू झालेल्या या पुरस्कारांचे मानकरी होण्यासाठी स्त्री संशोधकाला १६ वर्ष वाट बघावी लागली. पुढच्या स्त्री गणितज्ञाला मिळणाऱ्या आबेल पुरस्कारासाठी आपल्याला जास्त वाट पाहावी लागणार नाही अशी आशा करू या.

लोकसत्ता, चतुरंग, पृथ्वी प्रदक्षिणा
१३ एप्रिल २०१९

(स्रोत इंटरनेटवरील जागतिक वृत्तविषयक विविध संकेतस्थळे)