पृथ्वी प्रदक्षिणा ९

‘जर पृथ्वीवरून चंद्रावर ठेवलेल्या एका संत्र्याचा फोटो काढायचा असेल तर तो काढण्यासाठी जे काही प्रयत्न केले जातील, तेवढेच प्रयत्न लागतात पृथ्वीवरून कृष्णविवराचे फोटो काढायला. आम्ही प्रयत्न करतच आहोत, त्यामुळे दोन-तीन वर्षांत आपल्याला नक्कीच कृष्ण विवराची छायाचित्रे मिळतील.’ केटी बाऊमेन एप्रिल २०१७ मध्ये म्हणाली होती आणि आता एप्रिल २०१९  मध्ये तिने कृष्णविवराचे पहिले छायाचित्र जगासमोर ठेवले देखील.

कृष्णविवर खरेच अस्तित्वात असतील का, की ते फक्त एक मिथ्य आहे, खरे असतील तर कसे दिसत असेल अशा अनेक प्रश्नांची उत्तरे फक्त खगोलशास्त्रज्ञच नव्हे तर भौतिकशास्त्राचे, गणिताचे शास्त्रज्ञ देखील शोधत होतेच. या प्रश्नांची उत्तरे शोधणे हे एकटय़ादुकटय़ाचे काम नव्हतेच, त्यामुळे वेगवेगळे लोक एकत्र येऊन या प्रश्नांची उकल शोधायच्या प्रयत्नात आहे. इव्हेंट होरायझन टेलिस्कोप (इएचटी) मध्ये जगभरातल्या निरनिराळ्या ठिकाणांहून मिळालेली माहिती, फोटो जमा करून त्यावर संगणकाच्या मदतीने अभ्यास केला जातो. केटी बाऊमेन तिथे संगणक विशेषज्ञ म्हणून काम करते. तिने तयार केलेल्या अल्गोरिथममुळे संगणक वेगवेगळ्या प्रतिमा/ छायाचित्रे जुळवून ताडून बघतो. त्याचेच फलस्वरूप म्हणून १० एप्रिलला डोनटसारखे दिसणारे, हसणारे कृष्णविवराचे छायाचित्र आपल्याला बघायला मिळाले.

केटीचे वडील देखील संगणकशास्त्राचे प्राध्यापक आहेत. पीएच.डी. पूर्ण केल्यावर हार्वर्ड विद्यापीठात पोस्ट डॉक करताना ती ईएचटीमध्ये काम करत होती. ‘मॅसाच्युसेट्स इन्स्टिटय़ूट ऑफ टेक्नोलॉजी’मध्ये पीएच.डी. करत असल्यापासूनच केटी हा अल्गोरिदम लिहीत होती. तिच्या मास्टर्सच्या थिसीसला ‘अर्न्‍स्ट गील्मेन’ पुरस्कार देखील मिळाला होता. जूनपासून केटी ‘कॅलिफोर्निया इन्स्टिटय़ूट ऑफ टेक्नोलॉजी’मध्ये अध्यापनास सुरुवात करणार आहे. संगणकशास्त्राच्या अभ्यासाच्या जोरावर वयाच्या केवळ २९ व्या वर्षी केटीने जगाच्या इतिहासात स्वत:ची नोंद केली आहे.

केटीचे कौतुक करतानाच ‘एमआयटी’ने त्यांच्या एका जुन्या विद्यार्थिनीचा फोटोसुद्धा ट्विटरवर टाकला होता. या जुन्या विद्यार्थिनीने लिहिलेल्या अल्गोरिदममुळे मानवाने चंद्रावर पाऊल ठेवले होते. त्याचबरोबर आपण आज सर्रास जो शब्द वापरतो, ‘सॉफ्टवेअर इंजिनीअरिंग’ या शब्दाची देणगी जगाला दिली अशी मार्गारेट हॅमिल्टनचीसुद्धा आठवण ‘एमआयटी’ने केटी बाऊमेनच्या निमित्ताने काढली होती. मार्गारेट हॅमिल्टन यांनी मिशिगन विद्यापीठातून गणितातली पदवी घेतली होती. लग्नानंतर त्या बोस्टनला स्थायिक झाल्या. १९६० मध्ये त्यांनी ‘एमआयटी’मध्ये कामाला सुरुवात केली. त्याकाळी संगणक, संगणकशास्त्र असे काही वेगळे नव्हते. लोक नवीन नवीन गोष्टी करून बघत होते आणि त्यातूनच शिकत होते. त्यावेळीच त्यांनी या सगळ्याला ‘सॉफ्टवेअर इंजिनीअरिंग’ असे संबोधले पाहिजे, हे ठासून सांगितले आणि नंतर हा शब्द रुळलादेखील. ‘एमआयटी’मध्ये चार्ल्स स्टार्क ड्रेपर लॅबोरेटरीमध्ये काम करत असताना त्यांनी ‘अपोलो’ आणि ‘स्कायलॅब’ या मोठय़ा प्रकल्पांवर काम केले होते.

अनेकदा संशोधन हे स्त्रियांचे क्षेत्रच नाही, त्यांना ते जमणार नाही असे म्हणत स्त्रियांच्या अनेक संधी हिरावून घेतल्या जातात. पण केटी, मार्गारेटसारख्या अनेक जणी त्यांना मिळालेल्या संधीचे सोने करून दाखवतात. ‘नासा’मध्येच नव्हे तर आपल्याकडे ‘इस्रो’मध्ये देखील स्त्रिया पुरुषांच्या बरोबरीने काम करत आहेत. अशा ठिकाणी तुम्ही स्त्री आहात की पुरुष याने काही फरक पडतच नसतो. ज्याचे काम अचूक आहे, अभ्यास आहे त्याला यश नक्की मिळणारच, अनेक स्त्रियांनी ते सिद्ध करून दाखवलं आहेच.

सुजाण लोकशाही

जगातली प्रगत सत्ता म्हणून अमेरिकेकडे बघितले जाते. आर्थिक महासत्ता असल्यामुळे जगाच्या नाडय़ा त्यांच्या हातात असतात असे म्हटले जाते. पण तरीही अनेक बाबतीत आजही अमेरिका इतर देशांच्या मागे आहे. एकविसाव्या शतकाचे दुसरे दशकही संपायला आले आहे, पण अजूनही अमेरिकेत स्त्री राष्ट्राध्यक्ष झालेली नाही. २००९ मध्ये बराक ओबामा हे पहिले कृष्णवर्णीय राष्ट्राध्यक्ष झाले होते. ओबामा यांनी शिकागो शहरातून त्यांच्या कारकीर्दीची सुरुवात केली होती. आज तेच शिकागो शहर वेगळ्या कारणासाठी चच्रेत आहे.

शिकागो शहराच्या महापौरपदाच्या निवडणुकीची प्रक्रिया सुरू होती. २ एप्रिल २०१९ ला या निवडणुकीचा निकाल लागला आणि संपूर्ण अमेरिकेत हा निकाल खऱ्या अर्थाने वेगळा ठरला. लॉरी लाईटफुट यांनी ही निवडणूक जिंकली. ही निवडणूक जिंकून शिकागोची पहिली कृष्णवर्णीय स्त्री महापौर होण्याचा मान त्यांना मिळाला आहे. आणखी एक महत्त्वाची गोष्ट म्हणजे लॉरी या ‘एलजीबीटीक्यू’च्या समर्थक तर आहेतच, पण त्यांनी आपण लेस्बियन असल्याचे जगापासून लपवलेले नाही.

ओहायो प्रांतात आई शिक्षिका आणि कामगार वडील अशा अगदी सर्वसामान्य कुटुंबातून आलेल्या लॉरी लाईटफुट यांनी मिशिगन विद्यापीठातून कला शाखेची पदवी मिळवली. त्यांनतर अनेक छोटय़ा मोठय़ा पगाराच्या नोकऱ्या करतानाच शिकागो विद्यापीठातून १९८९ मध्ये कायद्याची पदवी देखील मिळवली. सरकारमध्ये काम करताना त्यांना अनेक गोष्टी नव्याने कळल्या. आपल्या कृष्णवर्णीय लोकांना सामोरे जावे लागणाऱ्या भेदभावाचीही त्यांना जाणीव झाली, यासाठी त्यांनी राजकारणात उतरण्याचे ठरवले. या पूर्ण निवडणुकीच्या प्रचाराच्या काळात त्यांच्यावर अनेक आरोप झाले, अगदी नाझी पद्धतीने वागत असल्याचे देखील, पण त्यांनी तोल ढळू दिला नाही आणि मुद्दय़ांवर आधारित त्यांचा प्रचार सुरूच ठेवला, त्याचीच फलश्रुती म्हणून २० मे रोजी त्या शिकागोच्या ‘पहिली कृष्णवर्णीय स्त्री महापौर’ म्हणून शपथ घेतील.

लॉरी लाईटफुट यांनी अ‍ॅमी एश्लेमॅन यांच्याशी लग्न केलेलं आहे आणि या दोघींनी एक मुलगी दत्तक घेतलेली आहे. गेल्या वर्षी सर्वोच्च न्यायालयाने कलम ३७७ रद्द करून भारतातल्या समिलगी लोकांना खूप मोठा दिलासा दिला होता. त्याचेच पुढचे पाऊल म्हणून कदाचित काही वर्षांनी आपल्याकडे देखील एखादी व्यक्ती तिचे समलंगिक असणे न लपवता समाजासमोर मान्य करतील. निवडणूक लढवणारी व्यक्ती कोण आहे, कोठून आली आहे, तिचे लंगिक प्राधान्य काय आहे यापेक्षा ती व्यक्ती कोणत्या मुद्दय़ांवर निवडणूक लढवत आहेत हे जास्त महत्त्वाचे असते, ही गोष्ट जेव्हा मतदार समजून घेतील तेव्हा लोकशाही सुजाण झाली असे नक्कीच म्हणता येईल. शिकागोच्या लोकांनी लॉरी लाईटफुट यांना निवडून देऊन हीच सुजाणता दाखवली आहे

सुदानचा उठाव

आफ्रिका खंडातल्या अनेक देशांना स्वांतत्र्य मिळून अनेक वर्षे उलटली असली तरीही अनेक देशांमध्ये अजूनही अस्थिरता आहे. काही देशांमध्ये लोकशाही रुजूच शकली नाही, तर काही देशांमध्ये लोकशाही ही केवळ नावापुरती आहे. सुदान हा देश सध्या सगळीकडे चच्रेत आहे, याचेही कारण तसेच आहे. जवळपास गेली ३० वर्षे राष्ट्राध्यक्ष असलेल्या अल बशीर यांच्याविरुद्धचा असंतोष डिसेंबर २०१८ पासूनच उफाळून आला होता. त्याची परिणती म्हणून ११ एप्रिल २०१९ ला प्रस्थापित सरकारविरोधी उठाव यशस्वी झाला आणि त्यांना पदच्युत करण्यात आले. हे नाटय़ इथेच संपले नाही. त्यांनतर सन्याने ताबा घेतला, पण सर्वसामान्य जनतेला सन्य देखील नको आहे, त्यांना लोकशाही पद्धतीने निवडून आलेला त्यांचा नेता हवा आहे. बशीर यांच्यानंतर

ले. जन. आवाद इब्न औफ यांनी पदभार स्वीकारला, पण जनतेची तीव्र नाराजी बघून काही तासांतच त्यांनी ही जबाबदारी ले. जन. अब्देल फतेह अब्देल रहमान बुरहान यांच्याकडे सोपवली. या सगळ्या उठावात मोठा वाटा स्त्रियांचा होता. हे राजकीय स्थित्यंतर घडवून आणणाऱ्या निदर्शकांमध्ये जवळपास ७० टक्के स्त्रिया होत्या.

या उठावातील एक छायाचित्र जगभर खूप गाजले. व्हायरल झाले आहे. एका गाडीच्या टपावर एक वीस-बावीस वर्षांची तरुणी पारंपरिक सुदानी वेशभूषेत, थोबे, मध्ये आहे. त्या पांढऱ्या रंगाच्या तिच्या कपडय़ांवर तिने घातलेले सोन्याचे कानातलेही उठून दिसत आहे. लाना हारून यांनी काढलेल्या एका छायाचित्रात ही मुलगी आकाशाकडे एक बोट दाखवून त्वेषाने काही बोलताना दिसते. सोशल मीडियावर या फोटोने खूप धुमाकूळ उडवला. त्या पाठोपाठ आलेल्या व्हिडीओमध्ये हीच स्त्री गाणी म्हणताना दिसते. निदर्शकांच्या मागण्या, त्यांच्या तक्रारी ते साध्या-सोप्या शब्दांतून गाण्यातून मांडताना दिसत आहेत. अला सलाह हे त्या स्त्रीचे नाव जगाला नंतर कळले, पण तिची छबी त्या आधीच सगळीकडे पोहोचली होती. अला सलाहची वेशभूषा बघून अनेकींना त्यांच्या आई, आजीची आठवण आली. ६० ते ७० च्या दशकात सुदानमध्ये जी काही राजकीय निदर्शने झाली होती, त्यातही स्त्रियांचा वाटा खूप मोठा होता. आजच्या पिढीला त्यामुळेच अला सलाहचा फोटो बघून त्यांच्या मागच्या पिढीने बजावलेल्या कर्तव्याची जाणीव झाली असणार. त्याच वेळी डिसेंबरपासून खदखदत असणाऱ्या सुदानमधल्या असंतोषाकडे दुर्लक्ष करणाऱ्या पाश्चिमात्य प्रसारमाध्यमांनाही या फोटोने एकदम परिस्थितीची जाणीव करून दिली.

गेल्या दोन दशकांपासून सुदानमध्ये कट्टर इस्लामिकता जोर धरत आहे. सुदानमधील बशीर यांची एकाधिकारशाही, इस्लामिक जिहाद आणि दहशतवादाला घातलेले खतपाणी, सततच्या दक्षिण सुदानबरोबर होणाऱ्या चकमकी यामुळे जनता गांजलेली आहे. तेलाच्या विहिरी हे सुदानचे प्रमुख व्यापाराचे साधन होते. मात्र २०११ मध्ये दक्षिण सुदान हा नवीन देश झाल्यामुळे त्या सगळ्या विहिरी त्या देशात गेल्या, त्यामुळे सुदानमधले प्रश्न अधिकच गंभीर झाले. शिवाय तेथे इस्लामी कायद्याचे पालन होत असल्याने स्त्रियांची स्थिती तर अगदीच दयनीय आहे. आपणच आपल्यासाठी उभे राहिले पाहिजे, या भावनेमुळे सुदानमधल्या स्त्रिया एकत्र झाल्या आणि तिथले राजकीय स्थित्यंतर घडवण्यामध्ये त्यांचा मोठा सहभाग होता.

काही जण अला सलाहाला नुबीयनची राणी म्हणाले, तर काही जणांनी तिच्या या  फोटोची तुलना स्वातंत्र्यदेवतेच्या पुतळ्याशी केली. आजघडीला तरी सुदानमध्ये अस्थिरतेचे वातावरण आहे, पण  लवकरच तेथे लोकांचे शासन येईल अशी आशा आहे. अला सलाहसारख्या नव्या पिढीच्या तरुणी त्यांच्या साठी, त्यांच्या पुढच्या पिढीसाठी ही क्रांती नक्कीच घडवून आणतील.

लोकसत्ता, चतुरंग, पृथ्वी प्रदक्षिणा २७ एप्रिल २०१९

(स्रोत – इंटरनेटवरील जागतिक वृत्तविषयक विविध संकेतस्थळे)